اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه

انواع اوراق بهادار در بورس

زمانی که افراد تصمیم به سرمایه‌گذاری می‌گیرند ممکن است با اصطلاحات و راهکارهای مختلفی مواجه شوند که تا پیش از آن مفهوم دقیقی در ذهن آن‌ها در این باره نبوده است. یکی از راهکارهایی که در بازار سرمایه به عنوان یک گزینه سرمایه‌گذاری به شما معرفی اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه می‌شود، استفاده از اوراق بهادار است. در حال حاضر استقبال از اوراق بهادار با هدف سرمایه‌گذاری و کسب سود٬ روشی بسیار محبوب در بین سرمایه‌گذاران است و پیشنهاد ما این است که اگر قصد سرمایه‌گذاری دارید این گزینه را نیز مورد بررسی قرار دهید. اما با مفهوم اوراق بهادار تا چه اندازه آشنایید؟ اگر می‌خواهید در این باره بیشتر بدانید ادامه این مطلب را همراه ما باشید تا تعریف دقیق اوراق بهادار و ساز و کار این ابزار سرمایه‌گذاری را بهتر بشناسید.

اوراق بهادار چیست؟

اصطلاح اوراق بهادار به یک ابزار مالی قابل انتقال و قابل معامله اشاره دارد که دارای نوعی ارزش مالی است و برای افزایش ارزش دارایی می‌توان روی آن سرمایه‌گذاری کرد. به طور کلی اوراق بهادار برگه‌ای است که پشتوانه مالی دارد و از ارزش پولی برخوردار است. اوراق بهادار سند مالی‌ای است که دولت یا نظام‌های مالی آن را ضمانت می‌کنند و ارزش آن از نظر مالی بر جای خود باقی است. زمانی که شما اوراق بهادار را به عنوان سرمایه‌گذاری می‌خرید، از طریق سهام در مالکیت یک شرکت سهامی عام مشترک شده‌اید. نهاد (شرکت یا سازمانی) که اوراق بهادار را منتشر می‌کند به عنوان ناشر شناخته می‌شود و خریداران این اوراق سرمایه‌گذاران آن هستند. به زور کلی اوراق بهادار روشی اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه است که شهرداری‌ها، شرکت‌ها و سایر سازمان‌های تجاری به کمک آن می‌توانند سرمایه جدید جذب کنند.
اوراق بهادار نیز مانند انواع دیگر سرمایه‌گذاری‌ها نوسان ارزش دارد و عرضه و تقاضای این روش سرمایه‌گذاری وابسته به همین نوسان است. همانطور که واضح است اوراق بهادار در زمره دارایی‌های نامشهود افراد قرار می‌گیرد.

انواع اوراق بهادار

اگر اوراق بهادار نشان دهنده شراکت افراد سرمایه‌گذار در مالکیت یک شرکت یا سازمان تعریف شود، باید بگوییم که این شراکت در مالکیت از طریق سهام شرکت انجام می‌شود. سرمایه‌گذاری از طریق خرید اوراق بهادار می‌تواند به وسیله خرید انواع مختلفی از این اوراق انجام شود که هر کدام از اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه این نوع ویژگی‌های خود را دارند. اگر بخواهیم یک دسته‌بندی کلی برای اوراق بهادار ارائه کنیم، انواع مختلف آن در سه دسته قرار می‌گیرند.
دسته اول اوراق سهام یا اوراق حقوق صاحبان سهام است. دسته بعدی اوراق بدهی و دسته سوم هم اوراق ابزار مشتقه است. اما ممکن است دسته چهارمی هم با عنوان اوراق بهادار ترکیبی ذکر شود که ترکیبی از سه نوع ذکر شده است. اگر می‌خواهید در مورد انواع اوراق بهادار بیشتر بدانید٬ در ادامه این انواع را شرح خواهیم داد.

اوراق بهادار سهام

اوراق بهادار سهام که به آن اوراق حقوق صاحبان سهام نیز گفته می‌شود، نفعی که مالکان سهامدار از شرکت در یک شرکت یا سازمان می‌برند را نشان می‌دهد. این منافع ممکن است شامل سهان عادی آن نهاد و یا سهام ممتاز آن باشد. اگر شما به عنوان یک سرمایه‌گذار اوراق بهادار یهام داشته باشید معمولا سود این سهام را دریافت می‌کنید. خرید این نوع از اوراق بهادار در بین سرمایه‌گذاران بسیار رایج است. دارنده برگه اوراق بهادار یک سازمان، علاوه بر کسب سود از افزایش قیمت این سهام، در سود حاصل از فعالیت‌های شرکت در هر سال مالی به نسبتی که در شرکت سهام دارد٬ شریک است.

این نوع از اوراق بهادار نیز انواع مختلفی دارد و به زیرمجموعه‌های متعددی تقسیم می‌شود؛ برای مثال: سهام ممتاز، سهام عادی، سهام بانام و بی‌نام، سهام جایزه، سهام نقدی و غیرنقدی، حق تقدم سهام و …
همه این انوع مختلف اصلیتی مشابه به یکدیگر دارند اما هر کدام ویژگی‌ها و مزایایی متفاوت را نیز ارائه می‌دهند که سرمایه‌گذاران می‌توانند با توجه به شرایط و اهدافشان یکی از این روش‌ها را انتخاب کرده و پول خود را به آن تخصیص دهند.

اوراق بدهی

شرکت‌ها و سازمان‌ها ممکن است برای پیش‌برد اهدافشان به منابع مالی نیاز دارند و ممکن است با کمبود منابع مالی روبرو شوند. از این رو اوراقی به نام اوراق بدهی منتشر می‌کنند تا سرمایه‌گذاران با خرید این اوراق منابع مالی لازم شرکت برای پیشبرد پروژه‌های تحت مدیریت تامین شود. سرمایه‌گذارانی که اوراق بدهی شرکت‌ها را خریداری می‌کنند در کنار کسب سود، به سازمان‌ها کمک می‌کنند تا اهدافشان را پیش ببرند.
زمانی که شما اقدام به خریداری اوراق بدهی یک شرکت می‌کند، آن شرکت موظف است اصل سرمایه شما و سود مشخص شده در اوراق بدهی را در سررسید به شما پرداخت کند. انتشار اوراق بدهی و خرید آن توسط سرمایه‌گذاران روش بسیار رایجی در بازار سرمایه است که برای دو طرف معامله سودرسان است. با این حال خرید و فروش اوراق بدهی مانند خرید و فروش سهام برای سرمایه‌گذاران جذابیت ندارد. به عنوان یک سرمایه‌گذار اگر به دنبال یک گزینه مطمئن و کم ریسک برای سرمایه‌گذاری هستید اوراق بدهی می‌تواند نظر شما را جلب کند. از این رو رویکرد اوراق بدهی شباهت زیادی به سرمایه‌گذاری در حساب‌های بانکی دارد.

اوراق ابزارهای مشتقه

روش دیگر سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار٬، خرید اوراق ابزارهای مشتقه است. برخلاف اوراق دیگر، به خودی خود ارزش مالی ندارند بلکه یک کالای فیزیکی به عنوان پشتوانه این اوراق وجود دارد که ارزش اوراق ابزارهای مشتقه به آن‌ها وابسته است. مثلا اگر شما اوراق مشتقه طلا را با هدف سرمایه‌گذاری خریداری می‌کنید، این اوراق با پشتوانه طلا صادر شده است.
خوب است بدانید که این نوع اوراق در همه بازارهای بین‌المللی نیز عرضه می‌شود.
اوراق ابزارهای مشتقه انواع مختلفی همچون قراردادهای آتی٬ سلف٬ اختیار معامله و معاوضه دارد.

اوراق بهادار ترکیبی

هنگام سرمایه‌گذاری در این دسته از اوراق بهادار، ترکیب سرمایه‌گذاری شما ویژگی‌های اوراق بهادار و سهام را به طور همزمان تجربه می‌کنید. اوراق بهادار ترکیبی که افراد به عنوان یک سرمایه‌گذار می‌توانند خریداری کنند شامل گواهی سهام، سهام ممتاز و اوراق قابل تبدیل است.

مثالی از انتشار اوراق بهادار

استارتاپ A را در نظر بگیرید. بنیان‌گذاران این استارتاپ از سرمایه‌گذاران خصوصی، اعضای خانواده و دوستان خود سرمایه جذب می‌کنند. با کمک انتشار اوراق قرضه، بنیان‌گذاران می‌توانند سرمایه مورد نیاز خود برای پروژه‌های مختلف را به دست می‌آورند و افرادی را به عنوان سرمایه‌گذار در سودآوری پروژه‌ها سهیم می‌کنند. این پول در واقع به صورت وامی عمل می‌کند که سرمایه‌گذاران به بنیان‌گذاران استارتاپ قرض داده‌اند.

همان طور که بالاتر به آن اشاره کردیم اوراق بهادار انواع مختلفی دارد و بنابراین راه‌های زیادی هست تا شما بتوانید موردی که با برنامه و اهدافتان متناسب است را بیابید. راهکار سرمایه‌گذاری از طرق اوراق بهادار یک روش محبوب است چرا که ریسک این نوع سرمایه‌گذاری کنترل شده و به نسبت کمتر از سرمایه‌گذاری در سهام است و به عنوان روشی مطمئن در بین سرمایه‌گذاران شناخته شده است.

اگر در بین روش‌های مختلف سرمایه‌گذاری مردد هستید و در مورد تصمیم خود مطمئن نیستید و یا اگر نمی‌دانید فرایند سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی را از کجا شروع کنید٬ نزدیک د ر کنار شما است. اپلیکیشن سرمایه‌گذاری نزدیک با بررسی اهداف شما و روش مد نظرتان روشی امن و سریع برای سرمایه‌گذاری پیش پای شما می‌گذارد. برای تحقق هر چه بهتر اهدافتان در کنار شما هستیم.

اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه

قراداد آتی و اختیار معامله را با خبرگان سهام تجربه کنید.

بازار مشتقه جدیدترین زیر مجموعه بازار بورس کالا است. بازاری که با توجه به نیازهای بازار و ماهیت خاص برخی کالاها به وجود آمده است. این بازار با کمک اوراق مشتقه، سبک جدیدی از بازار را شکل داده و طیف جدیدی از سرمایه داران را وارد بازار کرده است. اوراق مشتقه بورس کالا شامل «قراردادهای آتی» و «قراردادهای اختیار معامله» می‌شوند. روش کار بازار مشتقه به این صورت است که در ابتدا یک دارایی مشخص به عنوان دارایی پایه معرفی شده و قراردادها روی آن منتشر و تعریف می‌شوند. محصولات ارزشمند کشاورزی مثل زعفران، پسته و زیره، فراورده‌های نفتی، انواع فلزات و سکه، همگی می‌توانند به عنوان یک دارایی پایه انتخاب شوند. بازار مشتقه طیف وسیعی از افراد را به سرمایه‌گذاران خرد تبدیل خواهد کرد. دو قرارداد تعریف شده در بازار مشتقه شامل مزایای قابل توجهی می‌شوند؛ مزایایی از جمله پوشش دادن ریسک، امکان خرید و فروش استقراضی دارایی‌ها و همچنین تضمین معاملات به وسیله اتاق پایاپای بورس.

قرارداد آتی» قراردادی است که بر اساس آن فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین. مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمت مشخص بفروشد و در مقابل, طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود همان کالا با همان مشخصات را در سررسید معین بخرد و برای اینکه هر دو طرف به تعهدات خود عمل کنند باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارند که متناسب با تغییرات قیمت آتی باید این وجه تضمین اولیه را تعدیل کنند.

اختیار معامله شامل دو نوع قرارداد اختیار معامله خرید ( Call Option ) و اختیار معامله فروش ( Put Option ) م یباشد که در این بروشور آموزشی به اختصار “کال” به جای اختیار معامله خرید و“پوت” به جای اختیار معامله فروش استفاده خواهد شد.

ابزارهای مالی مشتقه در بازار سرمایه و اثر آن ها بر ریسک و امنیت

با استفاده از پرداخت اینترنتی بسیار سریع و ساده می توانید اصل این مقاله را که دارای 12 صفحه است به صورت فایل PDF در اختیار داشته باشید.

مشخصات نویسندگان مقاله ابزارهای مالی مشتقه در بازار سرمایه و اثر آن ها بر ریسک و امنیت

چکیده مقاله :

در بازارهای جهانی ابزارهای مشتقه از ارکان اساسی سیستم های مالی و اقتصادی هستند . امروزه، از ابزارهای مشتقه برای پوشش خطر و کاهش عدم اطمینان نسبت به قیمت های آتی، استفاده گسترده ای می شود . ابزارهای مشتقه با بهبود فرآیند کشف قیمت دارایی ها، در رشد اقتصادی و افزایش اثربخشی بازارها اثر چشمگیری دارند. در02 سال گذشته، بازارهای مالی رشد و نوآوری های بسیاری داشته اند و ابزارهای مشتقه کمک چشمگیری به رشد آنها کرده است . امروزه، ابزارهای مشتقه، ستون اصلیسیستم های مالی هستند، زیرا امکان سرمایه گذاری و پوشش ریسک را فراهم می کنند . در واقع این ابزارها از عوامل رشد اقتصادی به شمار می روند .هدف این مقاله تشریح انواع ابزار مشتقه و بررسی تاثیر آنها بر ریسک و امنیت بازار سرمایه است. شایان ذکر است این ابزارهای مالی در بسیاری از نقاط دنیا سخت مورد توجه افکار عمومی واقع شده و امید است که در آینده نزدیک کاربرد آنها در بازار سرمایه ایران نیز گسترش یابد

کلیدواژه ها:

کد مقاله /لینک ثابت به این مقاله

کد یکتای اختصاصی (COI) این مقاله در پایگاه سیویلیکا MSECONF01_305 میباشد و برای لینک دهی به این مقاله می توانید از لینک زیر استفاده نمایید. این لینک همیشه ثابت است و به عنوان سند ثبت مقاله در مرجع سیویلیکا مورد استفاده قرار میگیرد:

نحوه استناد به مقاله :

در صورتی که می خواهید در اثر پژوهشی خود به این مقاله ارجاع دهید، به سادگی می توانید از عبارت زیر در بخش منابع و مراجع استفاده نمایید:

علیخانی کشکک، رضیه و موزری، مینو،1394،ابزارهای مالی مشتقه در بازار سرمایه و اثر آن ها بر ریسک و امنیت،کنفرانس سالانه مدیریت و اقتصاد کسب و کار،تهران،https://civilica.com/doc/428736

در داخل متن نیز هر جا که به عبارت و یا دستاوردی از این مقاله اشاره شود پس از ذکر مطلب، در داخل پارانتز، مشخصات زیر نوشته می شود.
برای بار اول: ( 1394، علیخانی کشکک، رضیه؛ مینو موزری )
برای بار دوم به بعد: ( 1394، علیخانی کشکک؛ موزری )
برای آشنایی کامل با نحوه مرجع نویسی لطفا بخش راهنمای سیویلیکا (مرجع دهی) را ملاحظه نمایید.

مدیریت اطلاعات پژوهشی

اطلاعات استنادی این مقاله را به نرم افزارهای مدیریت اطلاعات علمی و استنادی ارسال نمایید و در تحقیقات خود از آن استفاده نمایید.

بازار مشتقه چیست؟

در صورتی که در بازار بورس فعال باشید، نام بازار مشتقه را شنیده‌اید. بازار مشتقه یا Derivative Market یکی از انواع بازارهای مالی در کنار بازار سهام و اوراق بهادار است که شرایط و مقررات خاص خود را دارد. در بازار مشتقه قراردادهایی به صورت استاندارد وجود دارد که قیمت و شرایط آن‌ها کاملا مشخص است. به طور معمول قراردادهای بازار مشتقه در بورس معامله می‌شود اما برخی از اوقات قراردادهای بازار مشتقه در بازار خارج از بورس نیز وجود دارد که براساس توافق میان طرفین معامله خرید و فروش می‌شود و شرایط آن‌ها قابل تغییر است. در این مقاله ما قراردادهایی که در بازار بورس معامله می‌شود را توضیح خواهیم داد.

بازار مشتقه را می‌توان بازار آتی یا آینده نیز خواند. یعنی بازاری که معاملات آن در لحظه حال انجام شده اما داد و ستد کالا یا خدمات به زمان معینی در آینده موکول می‌شود. در واقع در بازار مشتقه بر خلاف بازار آنی، دو طرف سرمایه‌گذاری در خصوص معامله کالا در زمانی معین در آینده، به توافق می‌رسند و در زمان مذکور، پول معامله پرداخت و کالا یا خدمات دریافت می‌شود.

بازار مشتقه برای چه معاملاتی خوب است؟

به طور کلی بازارهای مالی، اوراق و محصولاتی که در آن‌ها معامله می‌شود برای تسهیل سرمایه‌گذاری، هدایت بهینه منابع مالی و تأمین درست نقدینگی ایجاد شده است. در بازارهای اقتصادی مدت زمانی طول می‌کشد تا یک محصول یا خدمت آماده شود. به عنوان مثال کالای تولیدی یک کارخانه، ممکن است سه ماه دیگر به مرحله بهره‌برداری و تولید برسد و این کارخانه برای پیش بردن فعالیت‌های تولیدی خود، نیاز به درآمد دارد. یکی از روش‌هایی که می‌توان ریسک عدم وجود نقدینگی را کاهش داد، مشارکت در بازار مشتقه است. به این صورت که یک سرمایه‌گذار، هزینه‌های احتمالی کارخانه‌دار را در قبال یک قرارداد معین و مشخص، متقبل شده و کارخانه‌دار نیز تضمین می‌کند در زمان تعیین شده، کالای مورد نظر را به دست خریدار خود برساند. این نوع داد و ستد و معامله کمک کرده تا چرخ اقتصاد بچرخد و ریسک فعالیت‌های اقتصادی کاهش یابد.

ابزارهای بازار مشتقه کدامند؟

برای آنکه به خوبی بتوانیم با اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه بازار مشتقه و نحوه فعالیت در آن آشنا شویم لازم است، ابزارهای بازار مشتقه را به خوبی بشناسیم. ابزارهای مشتقه نوعی از ابزارهای مالی هستند که از یک دارایی پایه مشتق شده‌اند. به عبارت دیگر ارزش آن‌ها با استفاده از ارزش یک دارایی دیگر تعیین می‌شود. دارایی‌ها پایه می‌تواند دو نوع زیر باشد:

• دارای‌های مالی: ابزارهای مالی، شاخص‌های مالی، نرخ ارز، نرخ بهره، سهام و .
• دارایی‌های کالایی: محصولات پتروشیمی، فلزات اساسی، طلا، زعفران، سکه و .

در این بازار همانند سایر بازارهای مالی، ابزارهای مختلفی وجود دارد که افراد براساس نیازمندی‌ها و انتظارات خود از آن‌ها استفاده می‌کنند. هر کدام از این ابزارها می‌تواند بر روی یک دارایی پایه از جمله مالی یا کالایی باشد.

مهم‌ترین ابزارهای این بازار عبارت است از:

در ادامه به تعریف هر کدام از این ابزارها می‌پردازیم.

1- قرارداد اختیار معامله یا آپشن

در این نوع قرارداد، خریدار اختیار می‌تواند حق خرید یا فروش دارایی یا کالای مشخصی را، با قیمتی مشخص در آینده، داشته باشد. در واقع خریدار اختیار با پرداخت وجهی به فروشنده اختیار، اختیار خرید یا فروش کالا یا دارایی فروشنده را برای خود می‌کند.این مدل قرارداد، دو نوع قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش را شامل می‌شود.

در قرارداد اختیار خرید، خریدار این حق را دارد تا کالا یا دارایی مشخصی را در زمانی مشخص و با قیمت تعیین شده در صورت رضایت فروشنده، خریداری کند. اگر خریدار مایل به خرید نباشد می‌تواند خرید خود را انجام نداده و پول را پرداخت نکند، اما اگر مایل به انجام معامله باشد، فروشنده باید تعهدات قرارداد را اجرا کند. در قرارداد اختیار فروش، خریدار اختیار می‌تواند کالا یا دارایی مشخص با قیمت مشخص را در صورت تمایل، به فروشنده اختیار بفروشد. در این معامله نیز اگر خریدار اختیار فروش به دنبال ادامه دادن معامله خود باشد، فروشنده باید تعهد خود را اجرا کند، در غیر اینصورت اگر خریدار به دنبال حق خریداری خود نباشد فروشنده ملزم به اجرای تعهدات خود نیست.

برای روشن شدن موضوع حق خرید و فروش می‌توان به مثالی اشاره کرد: ما در طول یک سال مایلیم از خدمات یک هتل مشخص بهره ببریم اما این امکان وجود دارد که در زمانی که ما مایل به استفاده از خدمات هتل هستیم، هتل ظرفیت نداشته باشد. برای اینکه ریسک عدم ظرفیت هتل را کنترل کنیم، با خرید حق استفاده از خدمات هتل، این امکان را برای خود ایجاد می‌کنیم تا هر زمانی که دلمان خواست از خدمات هتل بهره ببریم. هتل نیز به موجب مفاد این تعهدنامه ملزم است در زمان‌‌های مذکور خدمات مورد نیاز را ارائه کند. حال اگر ما خواهان استفاده از خدمات هتل نباشیم، هتل این خدمات را ارائه نمی‌کند و ما نیز تنها مبلغ ابتدایی قرارداد معامله را پرداخته‌ایم. در واقع می‌توان گفت این نوع قراردادها برای پایین آوردن ریسک‌های معاملاتی در بازار صورت می‌گیرد.

2- قرارداد آتی و پیمان آتی

قرارداد آتی همانطور که از نامش بر می‌آید قول و قرار برای داشتن یک معامله در آینده را می‌رساند. بر اساس قرارداد آتی خریدار تضمین می‌کند، در زمانی مشخص در آینده کالایی را با قیمت تعیین شده خریداری کند؛ و فروشنده نیز تضمین می‌کند کالایی را در زمان مذکور در اختیار خریدار معامله قرار دهد. خریداران قرارداد آتی می‌توانند معامله خود را قبل از زمان سررسید به فرد دیگری بفروشند. خریدار قرارداد آتی به دلیل ریسک افزایش قیمت دارایی در آینده در این معامله وارد می‌شود و فروشنده قرارداد آتی برای ریسک کاهش قیمت دارایی اقدام به فروش دارایی خود می‌کند. برای تضمین انجام قرارداد، دو طرف معامله وجه تضمینی را به اتاق پایاپای بورس می‌دهند و در زمان سررسید خریدار وجه قرارداد را به فروشنده خواهد داد.

در بازار بورس ایران تاکنون قراردادهای آتی بر روی سکه، طلا، زیره، زعفران و پسته معامله شده است. برای معامله قراردادهای آتی، نیاز اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه است مشتریان به کارگزاری‌های معتبر بورس مراجعه کرده و کد آتی خود را دریافت کنند.

پیمان آتی نیز به قرارداد آتی شبیه است ولی تفاوت آن‌ها این است که قرارداد آتی در بازار بورس معامله می‌شود اما پیمان آتی در بازار خارج از بورس وجود دارد. در پیمان آتی خریدار و فروشنده با هم بر معامله یک دارایی با قیمت، زمان و مشخصات مشخص با هم توافق می‌کنند.

3- قرارداد سلف

در قرارداد سلف، خریدار وجه دارایی مورد معامله را پرداخت می‌کند و فروشنده ملزم است که در تاریخ سررسید، کالا را به خریدار تحویل دهد. مزیت این نوع قرارداد برای خریدار این است که ریسک افزایش قیمت در آینده را برای خود کاهش خواهد داد و با افزایش قیمت دارایی در آاینده سود کسب خواهد کرد. فروشنده نیز می‌تواند از مبلغ دریافت کرده، هزینه‌ و بدهی‌های خود را کاهش دهد. به عبارت دیگر در این نوع قرارداد خریدار معامله یا کالا پول معامله و کالایی را که در آینده می‌خواهد دریافت کند را پیش‌پرداخت می‌کند. معامله سلف را می‌توان به نوعی برعکس معامله نسیه دانست. در معامله نسیه، ابتدا کالا یا خدمت دریافت می‌شود و سپس در اینده وجه آن پرداخت می‌شود.

در بازار بورس ایران، قرارداد سلف موازی نیز وجود دارد که در آن خریدار یک معامله سلف می‌تواند آن را به فرد دیگری بفروشد.

4- قرارداد سوآپ

قرارداد سوآپ یا معاوضه، قراردادی است که براساس آن عواید حاصل از یک ابزار مالی خرید و فروش می‌شود. دارایی پایه حرف اول را در این نوع قرارداد که بیشتر به قراردادهای مشتقه خارج از بورس اختصاص دارد، می‌زند. دارایی پایه‌ای که می‌تواند اوراق قرضه، وام، شاخص سهام و یا سبد دارایی‌های بورسی باشد. این نوع قرارداد بیشتر میان شرکت‌ها بسته می‌شود. برای مثال دو شرکت با هم توافق می‌کنند که عواید حاصل از جریان‌های نقدی خود را در تاریخی مشخص با هم عوض کنند.

کشف قیمت در بازار مشتقه

با توجه به تنوعی که در بازار مشتقه وجود دارد، نیاز است تا قیمت پایه محصولات عرضه شده در این بازار تعیین شود. کاری که با کمک بازار قراردادهای آتی صورت گرفته و کمک می‌کند سرمایه‌گذاران با خیال آسوده نسبت به معامله در این بازار اقدام کنند.

تفاوت بازار نقدی با بازار مشتقه چیست؟

در بازار نقدی معامله در لحظه صورت می‌گیرد اما در بازار مشتقه معامله برای قید زمانی آینده صورت می‌گیرد.

با توجه به اینکه معاملات بازار مشتقه برای زمان آینده است سرمایه‌گذاران باید با بررسی دقیق شرایط نسبت به سرمایه‌گذاری اقدام کنند تا دچار ضرر و زیان نشوند. به طور کلی فعالیت در هر بازاری نیازمند داشتن دانش آن بازار است. بازار مشتقه به دلیل پیچیدگی‌ها و مقرراتی که دارد، باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد و سرمایه‌گذاران قبل از شروع معامله در این بازار، اطلاعات کافی را کسب کنند.

مزایا و معایب ناشناخته‌ترین ابزار نوین بازار سرمایه / تمرین « مشتقه »

توسعه بازار مشتقه جزو مهمترین برنامه‌های بورس انرژی ایران است که سال گذشته از قراردادهای آتی رونمایی شد و پس از ابلاغ دستورالعمل معاملات اختیارمعامله، این ابزار را هم به سبد ابزارهای بازار مشتقه بورس انرژی اضافه خواهیم کرد.

ابزار مشتقه ازجمله ابزارهای نوین مالی است و به قرارداد یا اوراقی گفته می‌شود که ارزش آنها وابسته به ارزش اوراق بهادار، کالا، شمش یا ارز اصلی است و ارزش مستقلی ندارند.

پیمان آینده و اختیار معامله دو نوع از این ابزارها هستند که در بورس‌های معتبر جهان معامله می‌شوند. در معاملات این ابزارها، اصل دارایی جابه جا نشده و عملکرد قیمت آن ناشی از تغییرات قیمت کالای مربوط است. معامله در آن بازار به صورت دو طرفه بوده و با توجه به وجود اهرم در بازار، ابزاری مناسب به نظر می‌رسد هرچند در بازار سرمایه چندان با اقبال بالا روبه‌رو نبوده است. کارشناسان ساز و کار، مزایا و معایب و استفاده‌کنندگان از این ابزار را اوراق مشتقه و انواع آن در بازار سرمایه بررسی کردند.

مناسب برای نوسان‌گیران
حسن میثمی، مسئول معاملات مشتقه کارگزاری بورس بیمه ایران درمورد مزیت‌های ابزار مشتقه گفت: از مزیت‌های ابزار مشتقه می‌توان به دو طرفه و دارای اهرم بودن آن اشاره کرد. به بیانی دیگر، دوطرفه بودن این نوع ابزار بدان معناست که علاوه بر خرید از فروش هم می‌توان سود دریافت کرد. بر خلاف بازار سهام که یک طرفه است. در بازار دو طرفه این امکان وجود خواهد داشت که از طریق فروش، درآمد کسب کرد بنابراین، این موضوع می‌تواند برای بازار نزولی جذاب باشد.
وی افزود: به جز کالای کشاورزی کالای دیگری در بورس نداریم - البته متانول و نفتای سبک در بورس انرژی داریم- در حالی‌که در بورس‌های جهانی بسیاری از کالاها از جمله نفت و کالاهای حوزه انرژی در بورس فعالند. می‌توان از طریق قراردادهای آتی هم کنترل قیمت کرد و هم افراد با دید بلند مدت‌تری به معامله بپردازند. اینها از ویژگی‌های قراردادهای آتی است که سبب می‌شود افراد به سمت این بازار سوق پیدا کنند. میثمی اضافه کرد: در قراردادهای آتی کالا فقط زعفران، نقره و طلا را داریم که البته در بازار سهام هم در سهم‌های بزرگ برای نماد قراردادهای اختیار فروش و خرید فعال شده است. قراردادهای اختیار روز به روز در بازار سهام در حال افزایش است. به تازگی بر روی اوراق تسه‌ هم قرارداد اختیار تعریف شده است که این موضوع باعث توسعه بازار می‌شود. قراردادهای اختیار فروش نیز که جزو ابزارهای نوین مالی برای ورود افراد حرفه‌ای بسیارکمک کننده است.
وی با بیان اینکه در حوزه قراردادهای آتی و اختیار کالا زیاد استقبال نشده، گفت: به عنوان مثال؛ معاملات آتی در ابتدا سکه بود اما با هجمه زیادی که سال ۹۷ وارد شد قراردادهای آتی سکه تعطیل شد و بعد از آن زعفران و سپس نقره و طلا به قراردادهای آتی اضافه شدند که استقبال زیادی از آنها نشد. به نظر می‌رسد متولیان بورس کالا دراین باره کوتاهی کردند وحتی با از بین رفتن التهابات نیز آن را پیگیری نکردند.
میثمی در رابطه با استفاده کنندگان این نوع ابزار توضیح داد: چند مدل سرمایه‌گذار می‌توانند از ابزارهای نوین مالی اختیار و آتی استفاده کنند؛ یک دسته نوسان‌گیران هستند، افرادی که می‌خواهند با چند برابر پول خود معامله کنند. دوم، افرادی چون کشاورزان که قصد تهیه و مصرف این کالا را دارند. گروه سوم، سرمایه‌گذارانی هستند که از اختلاف بین دو بازار نفع می‌برند. مسئول معاملات مشتقه کارگزاری بورس بیمه ایران در پایان تاکید کرد: بورس کالا در این زمینه منفعل عمل کرده که باعث کاهش حجم قراردادها در این بازار شده است. همچنین افراد ناآگاهی که بر بازار نظارت می‌کنند باعث دلزدگی مشتری‌ها از این بازار شدند که بورس کالا باید تلاش خود را در این زمینه افزایش دهد.

ابزاری برای مدیریت
محمدعلی رستگار، اقتصاددان گفت: ابزار مشتقه از جمله ابزارهای مالی است که عمدتاً بر مبنای یک دارایی پایه قرار دارد. به عبارتی ارزش آن‌ها از ارزش دارایی پایه ایجاد می‌شود. ابزار مشتقه می‌تواند به منظور پوشش ریسک بازار یا پوشش ریسک اعتباری طراحی شده باشد. مشتقات اعتباری از نظر تعدد نسبت به مشتقات پوشش دهنده ریسک بازار کمترند. دارایی‌هایی که می‌توانند به عنوان دارایی پایه در این ابزارها مورداستفاده قرار گیرد بسیار متنوع‌اند و پرکاربردترین آنها شامل انواع سهام، ابزارهای درآمد ثابت (اوراق قرضه)، ارزها، انواع کالا، نرخ بهره، شاخص‌هاست.
وی درمورد انواع ابزارهای مالی افزود: سهام و اوراق قرضه در زمره ساده‌ترین اشکال ابزارهای مالی هستند که انتشار آنها در بازار اولیه (با هدف تامین مالی شرکت‌ها) بسیار پر کاربرد است. هرچند، امکان انجام معامله آنها در بازار ثانویه موجب نقدشوندگی و افزایش مطلوبیت برای سرمایه‌گذاران می‌شود، ولی نوسانات قیمتی و در نتیجه ریسک بازار برای این دارایی‌ها ایجاد می‌کند. در ابتدا، به منظور پوشش ریسک بازار، ابزارهای مشتقه ساده چون قرارداد آتی و آپشن اروپایی بر روی سهام و اوراق قرضه طراحی و به کار گرفته شد. با گذشت زمان اما سرمایه‌گذارانی با رفتار ریسک‌پذیری بالا، بر روی ابزارمشتقه سرمایه‌گذاری کردند. سرمایه‌گذاران می‌توانند به مدد ابزارهای طراحی شده توسط مهندسان مالی سطح ریسک و بازده پرتفوی خود را به روش‌های متنوعی تنظیم کنند. یکی از استراتژی‌های متداول در مهندسی مالی و مدیریت ریسک، استفاده از ابزار مشتقه است. ابزارهای مشتقه جزو ابزارهای مدیریت ریسک در بازارهای مالی قلمداد می‌شوند.
رستگار با بیان‌اینکه ابزارهای مشتقه بر اساس نوع دارایی پایه به دو دسته تقسیم می‌شوند، گفت: ابزار مشتقه کالایی شامل دارایی پایه یک کالا و یا یک شاخص است که خود بر حسب یک کالا تعریف می‌شود و ابزار مشتقه مالی شامل دارایی پایه است که می‌تواند سهام، اوراق قرضه، نرخ بهره و ارز، شاخص و یا حتی مشتقه‌ای دیگر باشد. او با اشاره به اینکه ابزار مشتقه از منظر پیچیدگی در طراحی می‌توانند ابزار متعارف (Plain Vanilla ) یا نامتعارف (Exotic ) باشند، توضیح داد: معروف‌ترین مشتقات متعارف عبارتند از قراردادهای/ پیمان‌های آتی (Futures Contract/ Forward Contracts)، قراردادهای اختیار معامله اروپایی و آمریکایی (Options)، تاخت یا قرارداد معاوضه‌ای (Swaps) و معروف‌ترین مشتقات نامتعارف نیز قراردادهای اختیار معامله برمودایی، آسیایی (Options)، قراردادهای ترکیبی شامل اختیارمعامله روی قرارداد آتی یا روی اختیار معامله(Options on Futures , Option on Options) و تاخت یا قرارداد معاوضه‌ایی غیر استاندارد (Non- standard Swaps) هستند. رستگار، ‌ متنوع بودن، قابلیت موضع معاملاتی دوطرفه، استفاده از اهرم مالی را از جمله مزیت‌های ابزار مشتقه ذکر کرد و گفت: در مقابل این ابزار با چالش‌هایی چون دشواری قیمت گذاری، ریسک بالا، امکان دست کاری در قیمت و در برخی بازارها و نقدشونده نبودن مواجه‌اند.
وی با بیان‌اینکه سه گروه اصلی در بازارهای مشتقه حضور دارند، تاکید کرد: دسته اول کسانی هستند که به دنبال مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری‌هایشان هستند. این گروه تلاش دارند با شناسایی میزان ریسک واقعی، آن را به سطح موردنظر خود برسانند. فرآیند مذکور معمولاً سرمایه‌گذاران را در جهت کاهش ریسک و حتی در برخی موارد از بین بردن کامل ریسک یاری می‌دهد، مورد اخیر که به از بین رفتن کامل ریسک می‌انجامد به مصون‌سازی یا پوشش ریسک موسوم است. دسته دوم مشارکت‌کنندگان در بازارهای مشتقه سفته‌بازان هستند.
این گروه برخلاف گروه اول، به استقبال ریسک می‌روند و تلاش دارند تا با پیش‌بینی جهت آتی قیمت‌ها سود ببرند. دسته سوم آربیتراژگران هستند که با رصد کردن بازارهای مختلف، به دنبال کسب سود از محل اختلاف قیمت اوراق مشتقه یکسان هستند. وی در پایان به آمار معاملات قراردادهای سلف استاندارد در بورس انرژی پرداخت و گفت: ارزش کل معاملات از تاریخ اردیبهشت ۱۳۹۴ تا تاریخ آذرماه ۱۳۹۷ برابر ۳۰،۵۰۵ میلیارد ریال بوده است. منابع استفاده شده در این بخش آمار منتشره در وب سایت بورس انرژی بوده است.

در تلاشیم معاملات مشتقه به حجم قابل قبولی برسد
علی نقوی، مدیر عامل بورس انرژی ایران در گفت‌وگو با هفته نامه اطلاعات بورس به جزئیات معاملات قراردادهای آتی در بورس انرژی پرداخت.

* چه تعداد قرارداد در بورس انرژی انجام شده است؟
از ۱۸ اسفندماه سال گذشته با انتشار قراردادهای متانول و نفتای سبک تابلوی معاملات آتی در بورس انرژی ایران راه اندازی شده و تا ۸ خردادماه ۳۶۶ قرارداد به ارزشی بالغ بر ۶۰ میلیارد ریال مورد معامله قرار گرفته است و با توجه به اینکه هنوز دوره طولانی از این قراردادها نگذشته است نمی‌توان ارزیابی دقیقی درباره موفقیت آن داشت.

* برنامه‌های بورس انرژی ایران برای استقبال بیشتر از این ابزار چیست؟
توسعه بازار مشتقه جزو مهمترین برنامه‌های بورس انرژی ایران است که سال گذشته از قراردادهای آتی رونمایی شد و پس از ابلاغ دستورالعمل معاملات اختیارمعامله، این ابزار را هم به سبد ابزارهای بازار مشتقه بورس انرژی اضافه خواهیم کرد.
توسعه این بازار با همکاری چند بخش صورت می‌گیرد. یک بخش آن در سمت سرمایه‌گذارانی است که می‌خواهند از این ابزار استفاده کنند و نسبت به آن آشنایی کمی دارند که تا به حال چندین دوره آموزشی که از طریق مرکز مالی ایران برگزار شده را حمایت کرده‌ایم و در حال برنامه‌ریزی انجام مجدد آن هستیم. ضمن‌آنکه برنامه‌های دیگری برای آشنایی بیشتر سرمایه‌گذاران با این ابزارها در دست تدوین داریم. بخش دیگر آن شرکت‌های کارگزاری هستند که با توجه به اینکه سرمایه گذاران در بازار سرمایه از مسیر شرکت‌های کارگزاری وارد بازار می‌شوند نیاز است تا این شرکت‌ها هم نسبت به بازاریابی و ارائه سرویس‌های متناسب با ابزارهای مشتقه به مشتریان خود اقدام کنند. بخش مهم دیگر توسعه زیرساخت‌های تسویه، محاسبه وجه تضامین و مدیریت ریسک مشتریان است که باید توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه انجام شود و این شرکت در حال انجام آن است. در حال حاضر و براساس مصوبه هیات مدیره سازمان بورس مقرر شده تا زمان فراهم آمدن امکانات فنی توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، فرآیند به‌روزرسانی و محاسبه تضامین به سایر روش‌های مورد تایید اتاق پایاپای و بورس انجام گیرد که با توجه به ریسک‌های بالای معاملات قراردادهای آتی برخی از شرکت‌های کارگزاری تمایلی به پذیرش این ریسک نداشته و منتظر آماده شدن سامانه شرکت سپرده‌گذاری هستند.
بحث دیگر موضوع در سمت عرضه‌کنندگان کالاهاست و در این چارچوب باید عرضه کنندگان از قیمت‌هایی که در قراردادهای آتی کشف می‌شود برای فروش محصولات خود استفاده کنند که با توجه به پیچیدگی‌هایی که وجود دارد و همچنین لزوم اصلاح برخی از مقررات داخلی این شرکت‌ها این موضوع زمان بر خواهد بود که در این مورد بورس انرژی ایران در حال رایزنی و برگزاری نشست‌های آموزشی و توجیهی با عرضه کنندگان محصولات در بورس به منظور آشنایی بیشتر آنها با مزایای قراردادهای آتی و استفاده از ظرفیت‌های آن برای پوشش ریسک عرضه کنندگان است.

* ظرفیت‌های سایر نهادهای مالی در معاملات آتی چگونه است؟
در حال مذاکره هستیم تا سبدگردان‌ها هم با ظرفیت‌های قراردادهای آتی بورس انرژی آشنا شوند و همچنین سایر نهادهای مالی مانند شرکت‌های تامین سرمایه با اخذ مجوز صندوق کالایی امکان حضور سرمایه گذاران خرد را به صورت غیرمستقیم در این ابزار فراهم آورند.
راه اندازی معاملات گواهی سپرده کالایی بخش دیگری از اقداماتی است که می‌تواند در رونق بخشی به معاملات ابزارهای مشتقه کمک کند و با توجه به رفع محدودیت‌های مالیاتی معاملات ثانویه گواهی سپرده کالایی در حال پیگیری هستیم تا امسال از این ابزار رونمایی شود و شاهد معاملات گواهی سپرده بر روی انواع حامل‌های انرژی باشیم. ابزارهایی که ریسک‌های بالایی دارند مانند قراردادهای آتی در بازار سرمایه ایران خیلی جا نیفتاده‌اند ضمن آنکه هم ما و هم سایر ارکان باید در توسعه تکنولوژی برای رونق بخشی به این معاملات اقدام کنیم. در پایان انتظار ما از راه اندازی این بازار موفقیت زود هنگام آن نیست و به صورت گام به گام در حال حرکت هستیم تا معاملات به حجم قابل قبولی برسد.